του Αποστόλη Ζυμβραγάκη
"Η Ιστορία δεν επαναλαμβάνεται. Οι άνθρωποι επαναλαμβάνουν την άγνοιά τους".
Το 1919, σε μια βουβή πλαγιά του Πόντου, ένα παιδί έκλαιγε ανάμεσα σε στάχτες. Το σπίτι του είχε γίνει θρύψαλα, ο πατέρας του είχε εκτελεστεί, η μητέρα του είχε εξανεμιστεί στο βάθος μιας πορείας «εκτοπισμού». Κανείς δεν κατέγραψε το όνομά του. Κανείς δεν μίλησε για τον θάνατό του ως έγκλημα. Ήταν απλώς μία ακόμη στατιστική στη Γενοκτονία των Ποντίων.
Περισσότερο από έναν αιώνα αργότερα, ένα παιδί από την Παλαιστίνη στέκεται μπροστά σε ένα γκρεμισμένο σχολείο στη Γάζα. Δεν καταλαβαίνει τα παιχνίδια της γεωπολιτικής, τις γραμμές που τραβούν τα κράτη πάνω σε χάρτες. Καταλαβαίνει μόνο ότι το φως κόπηκε, το νερό σταμάτησε και ότι οι φωνές γύρω του μιλούν για αίμα και εκδίκηση.
Παρά τον τεράστιο τεχνολογικό και κοινωνικό «πολιτισμό» που πιστεύουμε ότι χτίζουμε, η ιστορία μάς δείχνει ένα αμείλικτο μοτίβο: η γενοκτονία επανέρχεται μεταμφιεσμένη σε “ασφάλεια”, “εκκαθάριση” ή “αντιτρομοκρατία”.
Η ψευδαίσθηση της προόδου
Συχνά φανταζόμαστε την ιστορία ως μια γραμμική άνοδο από τη βαρβαρότητα προς τη δικαιοσύνη. Κι όμως, ενώ το Facebook μάς θυμίζει τι γράφαμε πριν δέκα χρόνια, η συλλογική μνήμη αποτυγχάνει να θυμηθεί τις φωνές που έσβησαν κάτω από τις μπότες της Ιστορίας.
Η γενοκτονία των Ποντίων δεν ήταν ένα «ατύχημα» της Ιστορίας. Ήταν οργανωμένη, σχεδιασμένη και ιδεολογικά επενδεδυμένη: ένα κράτος που ήθελε «καθαρότητα» μέσω του αίματος.
Το ίδιο μοτίβο βλέπουμε στη σημερινή Παλαιστίνη: αποανθρωποποίηση, στρατιωτική υπεροπλία, συστηματική εξαφάνιση μιας ταυτότητας — και μια διεθνής κοινότητα που παρατηρεί και αδρανεί, όπως ακριβώς το 1919.
Το βιολογικό ένστικτο του «άλλου»
Ο άνθρωπος έχει την τάση να διαιρεί τον κόσμο σε «εμάς» και «αυτούς». Όταν οι «άλλοι» χάσουν το πρόσωπό τους, όταν πάψουν να είναι ορατοί ως φορείς πόνου και αξιοπρέπειας, τότε η βία μετατρέπεται σε εργαλείο, όχι σε έγκλημα.
Γι’ αυτό οι γενοκτονίες δεν ξεκινούν με σφαγές. Ξεκινούν με αστεία. Με υποτιμητικούς όρους. Με σιωπηλές αποδοχές.
Όπως δεν «άξιζε» να σωθούν οι Πόντιοι γιατί ήταν «ανυπότακτοι», έτσι και σήμερα, χιλιάδες Παλαιστίνιοι παρουσιάζονται συλλογικά ως «απειλή».
Ο θάνατός τους δεν προκαλεί διεθνή σοκ· προκαλεί “προβληματισμό”.
Μνήμη που δεν ενοχλεί, δεν είναι μνήμη
Αν η ανθρωπότητα δεν μπορεί να δει τον εαυτό της στους νεκρούς του Πόντου, στους καπνούς της Γάζας, τότε δεν σώζεται από το παρελθόν — το αναπαράγει.
Οι γενοκτονίες, παρότι φαίνονται «τοπικές», είναι καθρέφτες παγκόσμιας ηθικής πτώχευσης. Και μόνο η μνήμη, όχι σαν ρητορική τελετή, αλλά ως πράξη αναγνώρισης και αγώνα, μπορεί να λειτουργήσει ως αντίδοτο.
Η μνήμη των Ποντίων δεν αφορά μόνο την Ελλάδα· αφορά το πώς μια κοινωνία μπορεί να ανασάνει αφού προσπάθησαν να της κόψουν τη γλώσσα και τη ρίζα.
Η φωνή των Παλαιστινίων δεν αφορά μόνο τη Μέση Ανατολή· αφορά το πώς ο κόσμος μετρά την αξία της ανθρώπινης ζωής με πολιτικά μέτρα.
Τελικά, τι μένει;
Στο τέλος, δεν μένει η ισχύς. Δεν μένουν οι ηγέτες. Μένει το βλέμμα εκείνου του παιδιού στη Γάζα — το ίδιο βλέμμα του παιδιού στον Πόντο.
Όσοι λένε «δεν είναι το ίδιο», έχουν δίκιο. Δεν είναι.
Το παλιό το αγνοήσαμε.
Το καινούργιο το βλέπουμε — και το ανεχόμαστε.
Κι αυτό είναι χειρότερο.
"Η Ιστορία δεν είναι νεκρή. Είναι ο τρόπος που επιλέγουμε να είμαστε ζωντανοί."