Ο άνθρωπος που άφησε το στίγμα του βαθιά στον ελληνικό πολιτισμό και κατόπιν στον δυτικό κόσμο δεν έχει ανάγκη από εισαγωγές.
Γεννημένος κάπου μεταξύ 12ου-8ου αιώνα π.Χ. στα παράλια πιθανότατα της Μικράς Ασίας, ο Όμηρος θα δημιουργούσε μια μακρά λογοτεχνική παράδοση, με το αφηγηματικό του ύφος να μένει φάρος στους κατοπινούς συγγραφείς της οικουμένης.
Κι όμως, για κάποιον με τέτοια παγκόσμια επίδραση συναίνεση φαίνεται να μην υπάρχει πουθενά!
Οι ακαδημαϊκοί δεν έχουν σταματήσει να ερίζουν για τη ζωή και το έργο του, με μερίδα μελετητών να αμφισβητεί ακόμα και την ίδια την ύπαρξή του.
Ας δούμε λοιπόν τι ξέρουμε και κυρίως τι δεν ξέρουμε για τον άνθρωπο που έγραψε τις αρχετυπικές επικές ιστορίες...
Το μυστήριο του Ομήρου
Δεν είναι μυστικό ότι ο Όμηρος αποτελεί ένα από τα διαπρεπέστερα μυστήρια της φιλολογίας. Ο ποιητής που μας χάρισε τα λαμπρά έπη συνεχίζει να είναι δυσεπίλυτο αίνιγμα αναφορικά με τα πραγματικά γεγονότα της ζωής του. Κάποιοι ακαδημαϊκοί έχουν φτάσει μάλιστα σε σημείο να ισχυριστούν ότι δεν πρόκειται για έναν άνθρωπο, αλλά για μακρά λογοτεχνική παράδοση, την ίδια ώρα που διαπρεπείς φιλόλογοι ορκίζονται ότι οι ομηρικές ιστορίες αποτελούν συλλογική δουλειά ομάδας προσώπων.
Η πεποίθηση για τη συλλογικότητα της ομηρικής αφήγησης έλκει την καταγωγή της από το γεγονός ότι η προφορική διήγηση μύθων αποτελούσε μακρά αρχαιοελληνική παράδοση, με μια σειρά από περίφημους ραψωδούς να μένουν στην Ιστορία. Κάτω από τη συλλογιστική αυτή, στον Όμηρο αποδίδεται απλώς η γραπτή καταγραφή προϋπαρχόντων θρύλων και μύθων.
Το αφηγηματικό στιλ του Ομήρου, όποιος κι αν ήταν, εμπίπτει εξάλλου περισσότερο στην κατηγορία του παραδοσιακού ραψωδού παρά του επικού ποιητή που είναι γέννημα μιας ιδιαίτερης λογοτεχνικής στιγμής, όπως για παράδειγμα ο Βιργίλιος. Στις ομηρικές ιστορίες συναντάμε επαναλαμβανόμενα αφηγηματικά μοτίβα, όμοια με χορικά άσματα ή επωδούς, γεγονός που συνηγορεί στη μουσικότητα των συνθέσεών του. Ο αντίλογος βλέπει στην ομηρική δουλειά την ξεκάθαρη πρόθεση του ποιητή να φιλοτεχνήσει έπη παρά λυρική ποίηση, η οποία συνοδευόταν αρχικά με λύρα, απομακρυνόμενος έτσι από την παράδοση της «τραγουδιστής» ποίησης.
Όλες βέβαια οι θεμιτές αυτές υποθέσεις θα οδηγούσαν προοδευτικά στο ερώτημα ποιος ήταν τελικά ο Όμηρος και αν πράγματι υπήρξε, η απάντηση του οποίου θα αποδειχτεί ένα από τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά παράδοξα της Ιστορίας...
Πότε γεννήθηκε
Να το ξεκαθαρίσουμε εξαρχής: ιστορική και φιλολογική συναίνεση δεν υπάρχει σε τίποτα που να αφορά στον Όμηρο, περιβάλλοντας το Ομηρικό Ζήτημα με εικασίες και ακαδημαϊκές έριδες. Οι υποθέσεις δίνουν και παίρνουν λοιπόν για το πότε γεννήθηκε ο ποιητής, καθώς η έλλειψη πρωτότυπων πηγών είναι εξοργιστικά ενοχλητική για τους φιλολόγους.
Οι εικασίες για τη γέννησή του κυμαίνονται από το 750 π.Χ. μέχρι και πολύ πιο πίσω, φτάνοντας ακόμα και στο 1200 π.Χ. Κι αυτό γιατί η Ιλιάδα συμπυκνώνει τον Τρωικό Πόλεμο, με μερίδα ακαδημαϊκών να τοποθετεί τον ποιητή (άρα και χρονογράφο) κοντύτερα στα χρόνια των εχθροπραξιών. Άλλοι πάλι θεωρούν ότι το ποιητικό του ύφος υπαινίσσεται μεταγενέστερη περίοδο, ώστε να είναι συμβατός με την ποιητική παράδοση της εποχής. Όσο για τον «πατέρα της Ιστορίας» Ηρόδοτο (484-425 π.Χ.), τοποθετεί τον Όμηρο γύρω στο 850 π.Χ.
Η πανάρχαιη εποχή που έζησε ο ποιητής και το διαφορετικό σύστημα χρονολόγησης της κλασικής Ελλάδας κάνουν την απόδοση ακριβούς χρονολογίας γέννησης άσκηση για γερούς λύτες...
Πού γεννήθηκε
Πού γεννήθηκε
Για άλλη μια φορά, η ακριβής τοποθεσία γέννησης του ποιητή δεν μπορεί να εντοπιστεί, γεγονός που δεν αποτρέπει βέβαια τους ερευνητές από το να προσπαθήσουν: άλλοι τον τοποθετούν στην Ιωνία, άλλοι στη Σμύρνη, άλλοι στα παράλια της Μικράς Ασίας, άλλοι στη Χίο και δεν συμμαζεύεται. Είναι άλλωστε περίφημο το γεγονός ότι εφτά ελληνικές πόλεις διεκδικούν τον Όμηρο ως δικό τους παιδί.
Οι υποθέσεις αυτές δεν είναι βέβαια αστήρικτες: η ιδιαίτερη διάλεκτος των ομηρικών επών «μυρίζει» ενδεχομένως Μικρά Ασία και ειδικότερα Ιωνία. Η συχνή ομηρική αναφορά μάλιστα σε τοπικά καιρικά φαινόμενα, όπως οι βοριάδες που πνέουν από τα βορειοδυτικά, υποδεικνύει εντοπιότητα στην περιοχή, με μερίδα ιστορικών να τον τοποθετούν λοιπόν στην Ιωνία.
Κι ενώ το ομηρικό ιδιόλεκτο βοηθά τους μελετητές να περιορίσουν τη διάρκεια της ζωής του «ταυτοποιώντας» το με την ανάπτυξη και χρήση της γλώσσας γενικότερα, η δημοφιλία ωστόσο της Ιλιάδας και της Οδύσσειας στην εποχή τους έκαναν την ομηρική γλώσσα να διαχέεται σε όλη τη λογοτεχνική παράδοση των καιρών, συσκοτίζοντας εντέλει το τοπίο...
Πώς ήταν ο Όμηρος
Όλα ανεξαιρέτως τα βιογραφικά στοιχεία που αποδίδονται στον Όμηρο προκύπτουν από τα δικά του έπη, τα οποία και δεχόμαστε ως αληθή. Θεωρείται λοιπόν ότι ο Όμηρος ήταν τυφλός, με την πεποίθηση να βασίζεται αποκλειστικά σε έναν χαρακτήρα από την Οδύσσεια, τον τυφλό ραψωδό Δημόδοκο. Ο τρόπος λοιπόν που γινόταν δεκτός με τιμές ο ομηρικός αοιδός, διασκεδάζοντας τα ακροατήριά του με μουσική και επικές ιστορίες μαχών και ηρώων, έχει μεταφραστεί από τους ερευνητές ως υπαινιγμός του Ομήρου στην προσωπική του βιογραφία. Ως αποτέλεσμα, πιστεύουμε ότι ο Όμηρος ήταν τυφλός, την ίδια στιγμή που είχε πλούσια κατσαρά μαλλιά και γενειάδα, όπως τον αναπαριστούν άλλωστε όλες οι προτομές και τα αγάλματά του.
«Ο Όμηρος και ο Σοφοκλής διέκριναν καθαρά, ένιωθαν έντονα και αποτραβιόνταν από τους πολλούς», έγραφε ο διαπρεπής Lane Cooper στο περίφημο σύγγραμμά του «The Greek Genius and Its Influence» το 1917, στην προσπάθειά του να αποτυπώσει τον συναισθηματικό κόσμο του ποιητή. Και βέβαια δεν ήταν ο πρώτος ούτε βέβαια ο τελευταίος που θα προσπαθούσε να ανασυγκροτήσει τη ζωή και την προσωπικότητα του συγγραφέα από το περιεχόμενο των ομηρικών επών και τους υπαινιγμούς του ποιητή στην προσωπική του ζωή. Αν οι υπαινιγμοί είναι όντως εκεί ή επιμένουν να τους βλέπουν οι μελετητές, ποιος να πει...
Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια
Τα δύο ομηρικά έπη έχουν γίνει αρχετυπικά πρότυπα στην παγκόσμια μυθιστορία. Την ώρα που παρέχουν μια πρώτη και καθαρή ματιά στην ανθρώπινη προϊστορία και τις πρώτες οργανωμένες κοινωνίες, αποκαλύπτουν σε όλη τους τη μεγαλοπρέπεια πόσο λίγα έχουν αλλάξει από τότε. Ακόμα κι αν η Ιλιάδα είναι σε κάποιον άγνωστη, το χρονικό της πολιορκίας της Τροίας και της αρπαγής της Ωραίας Ελένης -της ωραιότερης γυναίκας του κόσμου!- έχει αποτελέσει τη βάση για τόσες και τόσες ερωτικές ιστορίες, κάνοντάς τη κατάφωρα οικεία. Κάποιοι μάλιστα ομηρικοί μελετητές ισχυρίζονται ότι εξαιτίας της γεωγραφικής ακρίβειας της Ιλιάδας, ο Όμηρος πρέπει να γνώριζε από πρώτο χέρι την περιοχή.
Και βέβαια μετά έρχεται η Οδύσσεια, που πιάνει τον μίτο της ιστορίας από την πτώση της Τροίας και έπειτα, όχι βέβαια χωρίς ακαδημαϊκές έριδες. Η πατρότητα της Οδύσσειας αμφισβητείται στη βάση των σαφώς διαφορετικών αφηγηματικών δομών που συναντάμε στα δύο έπη, κάτι που για μερίδα φιλολόγων υποδεικνύει ότι τα δύο ποιήματα απέχουν μεταξύ τους τουλάχιστον έναν αιώνα και δεν μπορούν έτσι να έχουν γραφτεί από τον ίδιο άνθρωπο. Άλλοι πάλι ερευνητές θέλουν τη διαφορά των ποιημάτων να ανέρχεται σε μερικές μόλις δεκαετίες, με τη διαφορά στο στιλ γραφής να αποκαλύπτει τη λογοτεχνική ωρίμαση του ποιητή: η στιβαρή δομή της Ιλιάδας αποκαλύπτει έναν Όμηρο που έχει φτάσει στην ακμή του, ενώ η πιο μυθιστορηματική και σαφώς «λαϊκότερη» Οδύσσεια αποδίδεται στον ηλικιωμένο πλέον ποιητή.
Ο τρόπος μάλιστα που ο Όμηρος φιλοτεχνούσε τις περιγραφές του με ευρύτατη χρήση παρομοιώσεων και περιγραφών θα γινόταν λογοτεχνική πεπατημένη στους αιώνες που θα ακολουθούσαν, εμπνέοντας μια μακρά σειρά συγγραφέων του κόσμου άμεσα ή έμμεσα.
Κι άλλα έργα έχουν μάλιστα αποδοθεί κατά καιρούς στον κορυφαίο έλληνα ποιητή μέσα στους αιώνες, με πλέον αξιομνημόνευτους τους Ομηρικούς Ύμνους, συναίνεση υπάρχει ωστόσο για την ώρα μόνο για τα δύο έπη, τα οποία του αποδίδονται καθολικά και χωρίς απόπειρες «ιστορικής ανασυγκρότησης»...
Κληρονομιά
«Ο Πλάτωνας μας λέει ότι στον καιρό του πολλοί πίστευαν ότι ο Όμηρος ήταν ο παιδαγωγός όλης της Ελλάδας. Από τότε, η επίδραση του Ομήρου έχει εξαπλωθεί πολύ μακρύτερα από τα σύνορα της Ελλάδας», γράφει ο Werner Jaeger στην «Paideia: The Ideals of Greek Culture» και έχει απόλυτο δίκιο.
Κι αν η πραγματική του ζωή παραμένει μυστήριο, η πραγματικότατη επίδραση του έργου του συνεχίζει να διαπνέει τον κόσμο μας ακόμα και σήμερα...