Ο Νικόλαος Γύζης (Σκλαβοχώρι,στην Τήνοτην 1 Μαρτίου1842– Μόναχο, 22 Δεκεμβρίου1900ή 4 Ιανουαρίου1901με το νέο ημερολόγιο) ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς Έλληνεςζωγράφους του 19ου αιώνα της λεγόμενης «Σχολής του Μονάχου». Διακρίθηκε σε όλα τα χρόνια των σπουδών του και πήρε τα πρώτα βραβεία στην ξυλογραφία, τη ζωγραφική και τη χαλκογραφία.

Βιογραφικά στοιχεία

Ο Νικόλαος Γύζης ήταν ένα από τα έξι παιδιά του ξυλουργού Ονούφριου Γύζη και της Μαργαρίτας Γύζη, το γένος Ψάλτη, που ζούσαν στο Σκλαβοχώριτης Τήνου. Το 1850, η οικογένειά του μετοίκησε στην Αθήνακαι ο μικρός Νικόλαος άρχισε να παρακολουθεί μαθήματα στην Σχολείο των Τεχνών (μετέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών), αρχικά ως ακροατής και, από το 1854 έως το 1864, ως κανονικός σπουδαστής.
Με το τέλος των σπουδών του, γνωρίστηκε με τον πλούσιο φιλότεχνο Νικόλαο Νάζο, με την μεσολάβηση του οποίου έλαβε υποτροφία από το Ευαγές Ίδρυματου Ναού της Ευαγγελιστρίας της Τήνου, προκειμένου να συνεχίσει τις σπουδές του στην Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνώντου Μονάχου.
Τον Ιούνιο του 1865, ο Γύζης έφθασε στο Μόναχο, όπου συνάντησε τον συνάδελφο και φίλο του Νικηφόρο Λύτρα. Ο τελευταίος τον βοήθησε στο να εγκλιματιστεί γρήγορα στο γερμανικό περιβάλλον. Πρώτοι του δάσκαλοί του στο Μόναχο ήταν ο Χέρμαν Άνσουτς (Hermann Anschütz) και ο Αλεξάντερ Βάγκνερ (Alexander Wagner). Τον Ιούνιο του 1868, έγινε δεκτός στο εργαστήριο του Καρλ φον Πιλότυ (Karl von Piloty).

Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Μόναχο το 1871 και τον Απρίλιο του 1872 επέστρεψε στην Αθήνα, για να μετατρέψει το πατρικό του σπίτι επί της οδού Θεμιστοκλέους σε ατελιέ. Μαζί με τον Νικηφόρο Λύτρα, ταξίδεψε το 1873 στην Μικρά Ασία.
Απογοητευμένος από τις συνθήκες της Ελλάδας, τον Μάιο του 1874 εγκατέλειψε την Αθήνα και επέστρεψε στο Μόναχο, όπου έμελλε να ζήσει για το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1876, ταξίδεψε παρέα με τον Νικηφόρο Λύτρα στο Παρίσι. Έναν χρόνο αργότερα νυμφεύθηκε την Άρτεμη Νάζου, με την οποία απέκτησε τέσσερις κόρες, την Πηνελόπη (γεν. 1878, πέθανε μόλις δώδεκα ημερών), την Μαργαρίτα-Πηνελόπη (γεν. 1879), την Μαργαρίτα (γεν. 1881) και την Ιφιγένεια (γεν. 1890), και έναν γιο, τον Ονούφριο-Τηλέμαχο (γεν. 1884).
Το 1880, ανακηρύχθηκε σε επίτιμο μέλος της Ακαδημίας Καλών Τεχνών του Μονάχου και το 1888 εκλέχθηκε τακτικός καθηγητής στο ίδιο ίδρυμα. Το 1881, πέθανε η μητέρα του και έναν χρόνο μετά πέθανε και ο πατέρας του. Το 1895, επισκέφθηκε για τελευταία φορά την Ελλάδα, την οποία ποτέ δεν ξέχασε και πάντα νοσταλγούσε. Προσβεβλημένος από λευχαιμία, πέθανε στο Μόναχο στις αρχές του 1901. Λέγεται ότι τα τελευταία του λόγια ήταν: «Λοιπόν ας ελπίζωμεν και ας ζητούμεν να είμεθα εύθυμοι!». Η σορός του ενταφιάστηκε στο Βόρειο Νεκροταφείο του Μονάχου.

Το έργο του

Ο Νικόλαος Γύζης αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του ακαδημαϊκού ρεαλισμόςτου ύστερου 19ου αιώνα, του συντηρητικού εικαστικού κινήματος που είναι γνωστό ως «Σχολή του Μονάχου», τόσο σε ελληνικό όσο και σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Συμμετείχε και βραβεύτηκε σε πάρα πολλές ελληνικές και ευρωπαϊκές εκθέσεις, από το 1870 έως το 1900. Μάλιστα, μετά τον θάνατό του το 1901, τιμήθηκε με έκθεση έργων του στην 8η Διεθνή Καλλιτεχνική Έκθεση του Γκλασπαλάστ (Glaspalast).
Σπουδαστής στην Ακαδημία του Μονάχου, ενστερνίσθηκε όλες τις αρχές των Γερμανών δασκάλων του, φτιάχνοντας έργα σπάνιας επιδεξιότητας μέσα στα όρια του ιστορικού ρεαλισμού και της ηθογραφίας. Με τα έργα του, ειδικά αυτά της νεότητάς του, έλαβε τον χαρακτηρισμό «γερμανικότερος των Γερμανών» και επαινέθηκε με το παραπάνω από τους τεχνοκριτικούς και τον Τύπο της εποχής.
Δύο από τα μεγάλα «γερμανικά» του έργα, οι Ελεύθερες τέχνες και τα πνεύματα της καλλιτεχνικής βιοτεχνίας, που κοσμούσαν την οροφή Μουσείου Διακοσμητικών Τεχνών του Καϊζερσλάουτερν (1878–1880), και Ο θρίαμβος της Βαυαρίας, που κοσμούσε την αίθουσα συνεδριάσεων του Μουσείου Διακοσμητικών Τεχνών της Νυρεμβέργης (1895–1899) — καταστράφηκαν κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Μερικά από τα έργα του, όπως Τα αρραβωνιάσματα (1875) και Το κρυφό σχολειό (1885, συλλογή Εμφιετζόγλου), βασίζονται σε προφορικούς θρύλους της εποχής της Τουρκοκρατίας, των οποίων η αντιστοιχία στην ιστορική πραγματικότητα αμφισβητείται σήμερα, χωρίς βέβαια αυτό να μειώνει την καλλιτεχνική αξία των παραπάνω έργων.

Άτομο βαθιά θρησκευόμενο, στράφηκε αργότερα προς τις αλληγορικές και τις μεταφυσικές παραστάσεις. Τα λεγόμενα «θρησκευτικά» του έργα, με πλέον χαρακτηριστικό τον πίνακα Ιδού ο Νυμφίος έρχεται (1895–1900, Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου), αντιπροσωπεύουν τα οράματα του ώριμου πλέον καλλιτέχνη και δηλώνουν απερίφραστα τις υπαρξιακές του αγωνίες. Κυρίαρχο θέμα των ώριμων έργων του ήταν ο αγώνα του εναντίον του Κακού και η τελική νίκη του Καλού. Η σημαντικότερη μορφή σ'αυτά τα έργα του είναι η γυναίκα, που άλλοτε εμφανίζεται ως Τέχνη, άλλοτε ως Μουσική, άλλοτε ως Άνοιξη, άλλοτε ως Δόξα, κ.λπ.
Νεότεροι μελετητές του έργου του διακρίνουν ότι στα λιγότερο γνωστά ύστερα έργα του, και κυρίως στα σχέδιά του με κάρβουνο και κιμωλία, ο Γύζης δίνει μια εξπρεσιονιστική τάση απελευθέρωσης από τον ακαδημαϊκό ρεαλισμό.
Ο Γύζης φιλοτέχνησε επίσης αφίσες και εικονογράφησε βιβλία.

Οι επιστολές του

Η ζωή και το έργο του Νικολάου Γύζη φωτίζεται επίσης από τις επιστολές που έγραφε από το 1869 και μέχρι το τέλος της ζωής του (Επιστολαί Νικολάου Γύζη, Εκδόσεις «Εκλογής», Αθήναι 1953). Ορίστε μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

«Σας βεβαιώ, Κύριε Νάζε, ότι δεν είμαι διόλου σπάταλος. Ζω με την μεγαλυτέραν οικονομίαν, αλλά τα έξοδα της τέχνης μου, και προ πάντων τα μοδέλα, κοστίζουν φρικτά και άνευ αυτών δεν ημπορώ να κάμω βήμα. Εις την αρχήν ήμουν εις μικροτέρας σχολάς, όπου τα μοδέλα επληρώνοντο από την Ακαδημίαν, αλλ'αφ'ότου εμβήκα εις την σχολή των συνθέσεων, τα πληρώνω ο ίδιος και διά τούτο έπεσα έξω. [...] Έγραψα και θα γράψω πάλιν προς την επιτροπήν της Ευαγγελιστρίας διά τους μισθούς μου...» -- Επιστολή προς τον Νικόλαο Νάζο, 3 Ιουνίου 1873

«Πόσον πτωχός είναι ο ζωγράφος απέναντι του ποιητού! Αν ξαναγεννηθώ θα γίνω ποιητής και μουσικός.» -- Επιστολή προς τον Νικόλαο Νάζο, 7 Απριλίου 1875

«Αν ήτο δυνατόν να ημπορούσα να ηρχόμουν εις την Ελλάδα, ίσως κατά πρώτον εις την Κεφαλληνίαν και κατόπιν εις την Τήνον, εις τα γλυκά αυτά μέρη.» -- Επιστολή προς τον αδελφό της γυναίκας του, 22 Οκτωβρίου 1900

Κατάλογος των έργων του Γύζη

Παρακάτω ακολουθεί κατάλογος από γνωστά έργα του:

• Κοριτσάκι που παίζει 1868
• Η εξέταση των σκύλων 1870
• Γέρος που ράβει
• Γιαγιά που χορεύει με τα εγγόνια της
• Ειδήσεις Νίκης
• Χωριάτικο σπίτι
• Χωριάτικο σπίτι 2
• Ελεύθερες τέχνες με τα παιδιά
• Επιτραπέζιο με τούρτα
• Η τέχνη και τα πνεύματα
• Η χαρά των γονέων
• Παππούς και εγγόνια
• Παππούς και εγγόνια 2
• Παππούς και εγγονός
• Κεφαλή γέρου
• Το σκλαβοπάζαρο
• Άρτεμις Γύζη, 1885
• Άρτεμις Γύζη 1890
• Μητέρα και παιδί (Άρτεμις και Μαργαρίτα). 1883. Κιμωλία και κάρβουνο σε χαρτόνι
• Μαργαρίτα Γύζη, 1883
• Μαργαρίτα Γύζη, 1887
• Η γέννηση του Τηλέμαχου Γύζη
• Πορτραίτο της κόρης του Πηνελόπης, 1893
• Αλληγορία της Ζωγραφικής Λάδι σε ξύλο (παλέτα)
• Πορτραίτο παιδιού Χαμίνι
• Αγόρι με κεράσια
• Αποστήθιση, 1883 Κοριτσάκι
• Τα εγγόνια Παππούς προσφέρει μήλα στην εγγονή του
• Κου - Κου, 1882   Ελαιογραφία σε μουσαμά
• Τα ορφανά, 1871
• Τα αρραβωνιάσματα. 1875
• Κεφάλι Κοπέλας Λάδι σε χαρτόνι Κεφάλι Κοπέλας Λάδι σε χαρτόνι
• Γιάντες
• Ο κουρέας, 1880 Μελέτη για τον κουρέα
• Ο κουρέας (1880)
• Ζαχαροπλάστης 1898
• Ζαχαροπλάστης 1898 Προσχέδιο με μολύβι, παστέλ, κάρβουνο
• Πορτραίτο Καπουτσίνος μοναχός
• Ανατολίτης πολεμιστής
• Ανατολίτης με τσιμπούκι
• Ανατολίτες, σχέδιο Ζεϊμπέκης Ανατολίτης με φρούτα
• Καρναβάλι . Αθηναϊκή Αποκριά
• Αποκριά στην Αθήνα Ι (το ίδιο;)
• Στην ταβέρνα Καρναβάλι
• Χαρτορίχτρα Χαρτιά
• Χαρτορίχτρα
• Πορτραίτο άνδρα (ο Χρήστος «ο Αράπης»)
• Το παιδομάζωμα
• Το κρυφό σχολείο, 1880
• Μετά την καταστροφή των Ψαρών
• Η Δόξα (παστέλ σε χαρτί)
• Tο αναμνηστικό δίπλωμα που δόθηκε στους αθλητές που συμμετείχαν στην Ολυμπιάδα του 1896. H Nίκη προσφέρει στην Eλλάδα ένα κλαδί ελιάς.
• Νεκρή φύση Ρόδια, αυγά πασχαλινά
• Η Αρμονία, 1893 (στο Ωδείο Αθηνών)
• Αράχνη
• Ο χορός των Μουσών
• Εαρινή συμφωνία, 1886
• Αλληγορία λάδι σε ξύλο
• 1894
• Ιστορία 1892
• Κένταυρος
• Το τάμα
• Μήτηρ θεού, σπουδή 1898
• Ιδού ο Νυμφίος, 1899-1900
• Η έξωση Αρχάγγελος. Από το έργο Τα Θεμέλια Της πίστης 1893
• Σκίτσο του Αρχάγγελου με τη σάλπιγγα 1893-1900
• Ο θρίαμβος της θρησκείας
• Ο νέος Αιών
• H ψυχή του καλλιτέχνη 1893
• Tο παραμύθι της γιαγιάς
• Ο έρως και ο ζωγράφος
• Νύμφη και έρωτας
• Γέρος που κοιμάται
• Σπουδή για την επιστήμη
• Η ψυχομάνα