Ο Πρόεδρος Τρούμαν ανέφερε στο Κογκρέσο πως το Δόγμα ήταν "η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών για να υποστηρίξουν τους ελεύθερους λαούς που αντιστέκονται στην προσπάθεια υποδούλωση τους από ένοπλες μειονότητες ή από εξωτερικές πιέσεις". Ο Τρούμαν αιτιολόγησε, επειδή αυτά τα "ολοκληρωτικά καθεστώτα"εξανάγκαζαν "τους ελεύθερους ανθρώπους", αντιπροσώπευαν μια απειλή στην διεθνή ειρήνη και την εθνική ασφάλεια των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Τρούμαν έκανε αυτή την έκκληση στη κορύφωση της κρίσης του Ελληνικού Εμφύλιου Πολέμου. Υποστήριξε πως αν η Ελλάδα και η Τουρκία δεν λάμβαναν την βοήθεια που χρειάζονταν επείγον, μοιραία θα έπεφταν στον Κομμουνισμό με σοβαρές συνέπειες στην περιοχή. Επειδή η Ελλάδα και η Τουρκία ήταν ιστορικοί αντίπαλοι, ήταν απαραίτητο να βοηθηθούν και οι δύο εξίσου, παρ'όλο που η απειλή στην Ελλάδα ήταν περισσότερο άμεση.
Για χρόνια η Μεγάλη Βρετανία υποστήριζε την Ελλάδα, αλλά τώρα βρισκόταν στο χείλος της χρεωκοπίας και αναγκάστηκε να μειώσει δραστικά την εμπλοκή της. Τον Φεβρουάριο του 1947, η Βρετανία ζήτησε επισήμως από τις Ηνωμένες Πολιτείες να πάρουν την θέση της στην υποστήριξη της Ελληνικής κυβέρνησης.
Η πολιτική αυτή κέρδισε την υποστήριξη των Ρεπουμπλικάνων που έλεγχαν το Κογκρέσο, και περιλάμβανε την αποστολή $400 εκατομμυρίων σε Αμερικανικά λεφτά, αλλά όχι στρατιωτικές δυνάμεις στην περιοχή. Το αποτέλεσμα είναι να τερματιστεί η Κομμουνιστική απειλή, και το 1952 και οι δύο χώρες (Ελλάδα και Τουρκία) μπήκα στο NATO, μια στρατιωτική συμμαχία που εγγυόταν την προστασία τους.
Το Δόγμα εκτάθηκε ανεπίσημα για να γίνει η βάση της Αμερικανικής πολιτικής στον Ψυχρό Πόλεμο σε όλη την Ευρώπη και τον κόσμο. Μετατόπισε την Αμερικανική εξωτερική πολιτική προς την Σοβιετική Ένωση από την détente (μια χαλάρωση της έντασης) σε μια πολιτική ανάσχεσης της Σοβιετικής επέκτασης, όπως υποστήριζε ο διπλωμάτης Τζορτζ Κένναν.
Περιφερειακή κρίση
Το 1946-47, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση από πολεμικοί σύμμαχοι μετατράπηκαν σε ανταγωνιστές ενός ψυχρού πολέμου. Εκείνη την περίοδο, ο Σοβιετικός ιμπεριαλισμός στην Ανατολική Ευρώπη, η αναβληθείσα αποχώρηση των Σοβιετικών από το Ιράν, και η κατάρρευση της Συμμαχικής συνεργασίας στην Γερμανία σχημάτισε το υπόβαθρο των κλιμακούμενων εντάσεων για το Δόγμα Τρούμαν· η απάντηση των ΗΠΑ έχει συζητηθεί πολύ από τους ιστορικούς. Ο ίδιος ο Τρούμαν αρχικά είχε γίνει καχύποπτος στις διαπραγματεύσεις του με τους Σοβιετικούς στην Διάσκεψη του Πότσνταμ, η Σοβιετική απροθυμία για αποχώρηση από το Ιράν που ήταν προγραμματισμένη στις αρχές Μαρτίου του 1946, ενίσχυσε τις ανησυχίες του. Λίγες μέρες αργότερα, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ έκανε την περίφημη ομιλία του για το Σιδηρούν Παραπέτασμα, σχετικά με τις εξελίξεις στην Ευρώπη.Για τον Τρούμαν, μαζί με την αναπτυσσόμενη αναταραχή στην Ελλάδα, όλο αυτό άρχισε να φαίνεται ως μια κίνηση λαβίδας κατά των πετρελαιοφόρων περιοχών της Μέσης Ανατολής και των θερμών υδάτων της Μεσογείου. Ο Τρούμαν ήταν επικριτικός στον Υπουργό Εξωτερικών του, Byrnes, και γιατί "τον άφησε στο σκοτάδι"για την Διάσκεψη της Μόσχας, και πως το Ιράν δεν είχε μπει στην ατζέντα. Σε μία επιστολή που ακολούθησε προς αυτόν, ο Τρούμαν έγραφε "Πιστεύω πως έχουμε καθήκον να διαμαρτυρηθούμε με κάθε σθένος... εναντίον του Ρωσικού προγράμματος στο Ιράν. ... Αν η Ρωσία δεν αντιμετωπίσει μια σιδερένια γροθιά και μια δυνατή γλώσσα τότε θα ξεσπάσει ακόμα ένας πόλεμος. Μόνο μια γλώσσα κατανοούν... Δεν πιστεύω πως πρέπει να συνεχίσουμε να παίζουμε τον συμβιβασμό... Κουράστηκα να κάνω μπέιμπυ-σίτινγκ στους Σοβιετικούς."Στις 30 Ιανουαρίου 1946 το Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε το Ψήφισμα 2 σχετικά με την Σοβιετική απόσυρση από το Ιράν· τα Ψηφίσματα 3 και 5 εγκρίθηκαν κι αυτά τον Απρίλιο και τον Μάιο.
Τον Φεβρουάριο του 1946, ο Κένναν, ένας Αμερικανός διπλωμάτης στη Μόσχα, έστειλε το περίφημο "Μακρύ Τηλεγράφημα", το οποίο προέβλεπε πως οι Σοβιετικοί θα απαντούσαν μόνο σε πίεση και πως ο καλύτερος τρόπος για να τους χειριστείς θα ήταν μέσω μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής συγκράτησης, που να σταματά την γεωγραφική τους επέκταση. Μετά την προειδοποίηση των Βρετανών πως δεν μπορούσαν πλέον να βοηθήσουν την Ελλάδα, και μετά την επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Τσαλδάρη στην Ουάσινγκτον τον Δεκέμβριο του 1946 για να ζητήσει την Αμερικανική βοήθεια, το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ έφτιαξε ένα σχέδιο. Θα δινόταν βοήθεια και στην Ελλάδα και στην Τουρκία, για να βοηθήσουν στην αποκλιμάκωση της μακράς αντιπαράθεσης μεταξύ τους. Τον Μάρτιο του 1947, ο Πρόεδρος Τρούμαν εμφανίστηκε ενώπιον του Κογκρέσο και χρησιμοποίησε την πολιτική της Συγκράτησης του Κένναν ως την βάση γι'αυτό που έγινε γνωστό ως το Δόγμα Τρούμαν.
Για να περάσει οποιαδήποτε νομοθεσία ο Τρούμαν χρειαζόταν την υποστήριξη των Ρεπουμπλικάνων, που έλεγχαν και τους δύο θαλάμους του Κογκρέσου. Ο εκπρόσωπος των Ρεπουμπλικάνων, Γερουσιαστής Arthur H. Vandenberg υποστήριξε σθεναρά την πρόταση του Τρούμαν, με αποτέλεσμα να ξεπεραστούν οι αμφιβολίες των απομονωτιστών όπως του Γερουσιαστή Robert A. Taft.
Οι Αμερικανοί υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής αναγνώριζαν την αστάθεια της περιοχής, και φοβούνταν πως αν η Ελλάδα έπεφτε στον κομμουνισμό, η Τουρκία δεν θα κρατούσε για πολύ. Παρομοίως, αν η Τουρκία υπέκυπτε στις Σοβιετικές απαιτήσεις, η θέση της Ελλάδας θα κινδύνευε.Δηλαδή, ήταν μια απειλή ενός περιφερειακού ντόμινο που οδήγησε τους Αμερικανούς να πάρουν αυτή την απόφαση. Η Ελλάδα και η Τουρκία ήταν επίσης και στρατηγικοί σύμμαχοι των ΗΠΑ, επειδή η πτώση της Ελλάδας θα έβαζε θα είχε ως αποτέλεσμα την πλευροκόπηση της Τουρκίας (από ανατολικά, βόρεια και δυτικά), και θα ενίσχυε τις δυνατότητες των Σοβιετικών να αποκόψουν τις συμμαχικές γραμμές εφοδιασμού σε περίπτωση πολέμου.
Το Δόγμα Τρούμαν ήταν το πρώτο από μια σειρά κινήσεων περιορισμού από τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ακολούθησε η οικονομική παλινόρθωση της Δυτικής Ευρώπης με το Σχέδιο Μάρσαλ και η στρατιωτική συγκράτηση με την δημιουργία του ΝΑΤο το 1949. Ο Πρόεδρος Τρούμαν έκανε την αναγγελία σε μια ομιλία του στο Κογκρέσο στις 12 Μαρτίου του 1947, ενώ μαινόταν ο Ελληνικός Εμφύλιος. Ο Τρούμαν επέμεινε πως αν η Ελλάδα και η Τουρκία δεν έπαιρναν την βοήθεια που χρειάζονταν, θα έπεφταν αναπόφευκτα στο Κομμουνισμό με συνέπειες σ'όλη την περιοχή.
Το 1950, ο Τρούμαν υπέγραψε το άκρως απόρρητο σχέδιο πολιτικής NSC-68, που καθόριζε την εξωτερική πολιτική από παθητική σε ενεργητική συγκράτηση. Αυτό το έγγραφο διέφερε από την αρχική ιδέα του Κένναν για συγκράτηση που είχε περιγραφεί στο άρθρο "Χ", περιέχωντας πολύ σκληρότερη αντί-κομμουνιστική ρητορική. Το NSC-68 δήλωνε ρητά πως οι Κομμουνιστές ήθελαν την παγκόσμια κυριαρχία.
Ελλάδα
Το δεύτερο στάδιο του Εμφύλιου Πόλεμου τον Δεκέμβριο του 1944 (Τα Δεκεμβριανά), οι Βρετανοί βοήθησαν στην αποτροπή της κατάληψης της Αθήνα από το αριστερό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (EAM), το οποίο ελεγχόταν από το ΚΚΕ. Στην τρίτη φάση (1946–1949), αντάρτικες δυνάμεις ελεγχόμενες από το ΚΚΕ πολεμούσαν την διεθνώς αναγνωρισμένη Ελληνική κυβέρνηση που σχηματίστηκε μετά τις εκλογές του 1946, στις οποίες το ΚΚΕ κήρυξε αποχή. Οι Βρετανοί αντιλήφθηκαν πως οι Έλληνες αριστεροί χρηματοδοτούνταν από τον Γιόζιπ Μπροζ Τίτο στη γειτονική Γιουγκοσλαβία· οι Έλληνες κομμουνιστές λάμβαναν ελάχιστη βοήθεια από την Σοβιετική Ένωση, ενώ η Γιουγκοσλαβία τους παρείχε στήριξη και καταφύγιο, όταν η πίεση εναντίον τους από τον Ελληνικό Στρατό γινόταν αφόρητη. Ως τα τέλη του 1946 η αποδυναμωμένη Βρετανική οικονομία σήμαινε πως οι Βρετανοί δεν μπορούσαν πλέον να υποστηρίξουν την Ελλάδα, και έτσι το Λονδίνο ζήτησε από τις ΗΠΑ να μπουν στο παιχνίδι.Το Κογκρέσο των ΗΠΑ τον Μάιο του 1947, απαντώντας στην έκκληση του Τρούμαν, έδωσε στην Ελλάδα $400 εκατομμύρια σε στρατιωτική και οικονομική βοήθεια. Η αυξημένη αμερικανική βοήθεια συνέβαλε στην ήττα του ΚΚΕ, παρά τις αποτυχίες των κυβερνητικών δυνάμεων από το 1946 ως το 1948.
Τουρκία
Στο τέλος του Β'Παγκόσμιου Πολέμου, ο Στάλιν απαίτησε τον μερικό έλεγχο των Δαρδανελίων, ένα στρατηγικό πέρασμα μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου. Όταν η Βρετανική βοήθεια στην Τουρκία τερματίστηκε το 1947, οι ΗΠΑ έστειλε στρατιωτική βοήθεια για να εξασφαλίσουν πως η Τουρκία θα διατηρούσε τον έλεγχο των Στενών. Η Τουρκία έλαβε $100 εκατομμύρια σε οικονομική και στρατιωτική βοήθεια. Η μεταπολεμική περίοδος από το 1946 ξεκίνησε με μια "πολυκομματική περίοδο"και μια κυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος με πρωθυπουργό τον Αντνάν Μεντερές.Μακροπρόθεσμη πολιτική και αλληγορία
Το Δόγμα Τρούμαν υποστήριξε την Αμερικανική ψυχροπολεμική πολιτική στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο πλανήτη. Το δόγμα διατηρήθηκε επειδή απευθυνόταν σε μια ευρεία πολιτιστική ανασφάλεια σχετικά με την μοντέρνα ζωή σ'ένα παγκοσμιοποιημένο κόσμο. Αντιμετώπιζε την ανησυχία της Ουάσιγκτον για το φαινόμενο ντόμινο του κομμουνισμού, επέτρεπε μια ευαίσθητη παρουσίαση από τα ΜΜΕ του δόγματος που κέρδισε την υποστήριξη και των δύο κομμάτων, και κινητοποίησε την Αμερικανική οικονομική δύναμη να εκμοντερνίσει και να σταθεροποιήσει ασταθείς περιοχής χωρίς απευθείας στρατιωτική επέμβαση. Έφερε εθνικές κατασκευαστικές δραστηριότητας και προγράμματα εκμοντερνισμού στην εμπροσθοφυλακή της εξωτερικής πολιτικής.Το Δόγμα Τρούμαν έγινε μια αλληγορία για την έκτακτη βοήθεια να κρατηθεί ένα έθνος μακριά από την κομμουνιστική επιρροή. Ο Τρούμαν χρησιμοποίησε μεταφορές που παράπεμπαν σε ασθένεια όχι μόνο για να μεταδώσει μια αίσθηση επικείμενης καταστροφής στη διάδοση του κομμουνισμού αλλά και για να δημιουργήσει ένα "ρητορικό όραμα"του περιορισμού του, με την επέκταση μιας προστατευτικής ασπίδας γύρω από τις μη-κομμουνιστικές χώρες σε όλο τον κόσμο. Το Δόγμα απηχούσε την πολιτική της "καραντίνας του επιτιθέμενου"που ήθελε να επιβάλει ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ για να συγκρατηθεί η Γερμανική και η Ιαπωνική επέκταση το 1937 - ("καραντίνα"με τον ρόλο των αξιωματούχων της υγειονομικής υπηρεσίας στο χειρισμό μιας μολυσματικής ασθένειας). Η ιατρική μεταφορά επεκτάθηκε πέρα από τους άμεσους στόχους του Δόγματος Τρούμαν μια και στάθηκε εύκολη η μετάβαση των Ηνωμένων Πολιτειών στην απευθείας στρατιωτική σύγκρουση στα επόμενα χρόνια με τις κομμουνιστικές δυνάμεις στην Κορέα και το Βιετνάμ. Με το να παρουσιάσει ιδεολογικές διαφορές με όρους ζωής και θανάτου, ο Τρούμαν μπόρεσε να μαζέψει υποστήριξη για την πολιτική του.