Η νέα μεταμόρφωση του φασισμού και η βαθύτερη κρίση νοήματος
Τον 21ο αιώνα, ενώ η ανθρωπότητα έχει κατακτήσει τεχνολογικές κορυφές που θα έμοιαζαν με μαγεία για τους προγόνους μας, παρατηρούμε ένα παράδοξο φαινόμενο: παιδιά μόλις 13 ετών στρατολογούνται σε νεοναζιστικές οργανώσεις, όπως συνέβη πρόσφατα με την "Εθνικιστική Νεολαία Θεσσαλονίκης". Για να κατανοήσουμε αυτό το φαινόμενο, πρέπει να το τοποθετήσουμε στο ευρύτερο πλαίσιο της ανθρώπινης ιστορίας και της διαρκούς αναζήτησης νοήματος.
Το μεγάλο κενό νοήματος και η επιστροφή των φαντασμάτων
Κατά τη διάρκεια των τελευταίων αιώνων, τρεις μεγάλες αφηγήσεις κυριάρχησαν στον ανθρώπινο πολιτισμό: ο φιλελευθερισμός, με την πίστη στο άτομο και τα δικαιώματά του· ο κομμουνισμός, με την πίστη στην κολεκτιβιστική ισότητα· και ο φασισμός, με την πίστη στο έθνος και τη φυλετική καθαρότητα. Μετά το 1945 και ιδιαίτερα μετά το 1989, ο φιλελευθερισμός φάνηκε να θριαμβεύει, με τον Φράνσις Φουκουγιάμα να διακηρύσσει "το τέλος της ιστορίας".
Ωστόσο, η φιλελεύθερη αφήγηση αποδείχθηκε ανεπαρκής για την παροχή βαθύτερου νοήματος σε δισεκατομμύρια ανθρώπους. Ο υπαρξιακός πυρήνας του ανθρώπου απαιτεί κάτι βαθύτερο από την απλή κατανάλωση και την ατομική ελευθερία. Χρειάζεται μια αίσθηση ανήκειν, ένα συλλογικό όραμα. Στο κενό αυτό, τα παλιά φαντάσματα του εθνικισμού και του φασισμού επιστρέφουν, μεταμφιεσμένα σε σύγχρονες μορφές.
Το ιδιαίτερα ανησυχητικό είναι ότι αυτές οι ιδεολογίες προσελκύουν τώρα παιδιά 13 ετών. Αυτό δεν είναι σύμπτωση. Όπως η θρησκεία επιδιώκει να κατακτήσει τις παιδικές συνειδήσεις πριν από την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, έτσι και οι εξτρεμιστικές ιδεολογίες στοχεύουν στον ευαίσθητο ψυχισμό των εφήβων που αναζητούν απεγνωσμένα νόημα και ταυτότητα.
Η εφηβεία στον αλγοριθμικό κόσμο
Για να κατανοήσουμε γιατί τα παιδιά στρέφονται σε τέτοιες ομάδες, πρέπει να εξετάσουμε τι σημαίνει να είσαι έφηβος στον 21ο αιώνα. Η εφηβεία υπήρξε πάντα μια περίοδος αναζήτησης ταυτότητας, αλλά σήμερα αυτή η αναζήτηση συμβαίνει σε ένα άνευ προηγουμένου τοπίο.
Οι νέοι της εποχής μας είναι η πρώτη γενιά στην ιστορία που μεγαλώνει μέσα σε δύο παράλληλες πραγματικότητες: τον φυσικό κόσμο και τον ψηφιακό κόσμο των αλγορίθμων. Στην ψηφιακή σφαίρα, οι αλγόριθμοι μαθαίνουν τάχιστα πώς να χειραγωγούν τις ανθρώπινες συναισθηματικές αντιδράσεις για να διατηρούν την προσοχή μας. Το οργισμένο περιεχόμενο, η συνωμοσιολογία και οι απλουστευτικές διχαστικές αφηγήσεις αποτελούν το "καύσιμο"των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Οι έφηβοι εκτίθενται διαρκώς σε αυτό το συναισθηματικά χειραγωγικό περιβάλλον χωρίς να έχουν αναπτύξει τα ψυχολογικά αντισώματα για να το αντιμετωπίσουν.
Μέσα σε αυτή τη "μηχανή του θυμού"που αποτελούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι νεοναζιστικές ιδεολογίες βρίσκουν γόνιμο έδαφος. Προσφέρουν απλές απαντήσεις σε πολύπλοκα προβλήματα. Εντοπίζουν εύκολους αποδιοπομπαίους τράγους. Προσφέρουν μια έτοιμη ταυτότητα και την αίσθηση ότι ανήκεις σε κάτι μεγαλύτερο από τον εαυτό σου.
Το γνωστικό χάσμα της νέας εποχής
Η απροσδόκητη επαναφορά του φασισμού στις νεαρές ηλικίες αντανακλά ένα βαθύτερο γνωστικό χάσμα. Ζούμε σε μια εποχή όπου η ποσότητα της διαθέσιμης πληροφορίας αυξάνεται εκθετικά, αλλά η ικανότητα των ανθρώπων να την επεξεργαστούν κριτικά παραμένει περιορισμένη. Αυτό δημιουργεί έναν παράδοξο κόσμο όπου η άγνοια και η παραπληροφόρηση ανθίζουν εν μέσω της μεγαλύτερης έκρηξης γνώσης στην ιστορία.
Τα εκπαιδευτικά μας συστήματα, σχεδιασμένα για τη βιομηχανική εποχή, αποτυγχάνουν να προετοιμάσουν τους νέους για τον σημερινό κόσμο. Όπως επισημαίνεται και στο αρχικό κείμενο, αντί να ενισχύουμε την κριτική σκέψη και την πολιτική παιδεία, τα υποβαθμίζουμε. Διδάσκουμε στα παιδιά πώς να απομνημονεύουν γεγονότα, αλλά όχι πώς να διακρίνουν την αλήθεια από την προπαγάνδα. Τους μαθαίνουμε να χειρίζονται smartphones από την ηλικία των 6 ετών, αλλά όχι πώς να διαχειρίζονται την πληροφορία που καταναλώνουν μέσω αυτών.
Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης ως μικροκόσμος των παγκόσμιων τάσεων
Η Θεσσαλονίκη, με την πολυπολιτισμική της ιστορία και τα "φαντάσματά"της, όπως την περιέγραψε ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ, αποτελεί έναν μικρόκοσμο αυτών των παγκόσμιων τάσεων. Η νέα εθνικοφροσύνη με χαρακτηριστικά χουλιγκανισμού που αναδύθηκε με αφορμή το Μακεδονικό και τη Συμφωνία των Πρεσπών, και ενισχύθηκε κατά την περίοδο της πανδημίας, δεν είναι μόνο τοπικό φαινόμενο. Είναι μια τοπική εκδήλωση μιας παγκόσμιας τάσης, μιας ευρύτερης κρίσης νοήματος που διαπερνά τις σύγχρονες κοινωνίες.
Το φαινόμενο της Θεσσαλονίκης δεν είναι μοναδικό – παρόμοιες τάσεις εμφανίζονται σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, από την Ουγγαρία και την Πολωνία μέχρι τη Γαλλία και τη Γερμανία, και φυσικά στις ΗΠΑ με το φαινόμενο του Τραμπ και του τραμπισμού. Παντού, νεαροί άνθρωποι χωρίς ιστορική μνήμη και χωρίς προοπτική για το μέλλον, στρέφονται σε αφηγήσεις που τους προσφέρουν μια απλουστευτική αλλά συναισθηματικά ισχυρή αίσθηση ταυτότητας και αποστολής.
Ο εξελιγμένος άνθρωπος και το παράδοξο της υψηλής τεχνολογίας και των πρωτόγονων ιδεολογιών
Παρατηρούμε ένα παράδοξο στην εξέλιξη του είδους μας: ενώ εξελισσόμαστε, αποκτώντας θεϊκές σχεδόν ικανότητες μέσω της τεχνολογίας, την ίδια στιγμή μια μερίδα του είδους μας αγκιστρώνεται σε ιδεολογίες του 20ού ή ακόμη και του 19ου αιώνα.
Αυτό το σχίσμα μεταξύ της τεχνολογικής μας προόδου και της ηθικής και φιλοσοφικής μας καθυστέρησης αποτελεί ίσως τη μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας. Στα χέρια ενός 13χρονου που συμμετέχει σε νεοναζιστική οργάνωση υπάρχει ένα smartphone με υπολογιστική ισχύ μεγαλύτερη από αυτή που έστειλε τον άνθρωπο στο φεγγάρι, και εντούτοις το μυαλό του είναι γεμάτο με ιδέες που έχουν ήδη καταδικαστεί στο σκουπιδοτενεκέ της ιστορίας μετά τα εγκλήματα του Β'Παγκοσμίου Πολέμου.
Πέρα από την καταστολή: Αναζητώντας νέες πηγές νοήματος
Όπως σωστά επισημαίνεται στο κείμενο, η καταστολή από μόνη της δεν μπορεί να αντιμετωπίσει το φαινόμενο του νεανικού νεοναζισμού. Το ζήτημα είναι βαθύτερα υπαρξιακό και απαιτεί μια ολιστική προσέγγιση που θα δώσει νέες πηγές νοήματος στις νέες γενιές.
Οι άνθρωποι, ιδιαίτερα οι έφηβοι, χρειάζονται: (α) μια αίσθηση ταυτότητας – να ξέρουν ποιοι είναι, (β) μια αίσθηση κοινότητας – να νιώθουν ότι ανήκουν κάπου, και (γ) μια αίσθηση σκοπού – να πιστεύουν ότι η ζωή τους έχει νόημα. Όταν η κοινωνία δεν τους προσφέρει αυτά τα στοιχεία, τότε τα αναζητούν σε επικίνδυνες εναλλακτικές όπως οι νεοναζιστικές οργανώσεις.
Για να αντιμετωπίσουμε αυτή την υπαρξιακή κρίση, πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τις εκπαιδευτικές μας προτεραιότητες. Αντί να εκπαιδεύουμε μηχανικά τα παιδιά για θέσεις εργασίας που ίσως δεν υπάρχουν στο μέλλον λόγω της τεχνητής νοημοσύνης, πρέπει να καλλιεργήσουμε την κριτική τους σκέψη, την συναισθηματική τους νοημοσύνη και την ικανότητά τους να δημιουργούν νόημα σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο.
Δημιουργώντας νέες κοινότητες νοήματος
Ενώ η αρχαία φυλή, η θρησκευτική κοινότητα και το έθνος-κράτος αποτέλεσαν διαδοχικές πηγές συλλογικής ταυτότητας και νοήματος, στον 21ο αιώνα χρειαζόμαστε νέες κοινότητες νοήματος που θα υπερβαίνουν τα στενά εθνικά ή θρησκευτικά όρια. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η εξερεύνηση του διαστήματος, η προστασία της βιοποικιλότητας και η διασφάλιση ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα υπηρετεί την ανθρωπότητα – αυτές είναι προκλήσεις που θα μπορούσαν να αποτελέσουν νέες πηγές συλλογικού νοήματος για τις νέες γενιές.
Χρειαζόμαστε διεύρυνση και εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας μας. Αλλά για να είναι αποτελεσματικό αυτό, πρέπει η δημοκρατία μας να προσφέρει μια εξίσου ισχυρή αίσθηση ταυτότητας, κοινότητας και σκοπού με αυτή που ψευδεπίγραφα προσφέρουν οι εξτρεμιστικές ιδεολογίες.
Από την εποχή των αλγορίθμων στην εποχή του νοήματος
Η περίπτωση των 13χρονων που συμμετέχουν σε νεοναζιστικές οργανώσεις είναι ένα σύμπτωμα μιας βαθύτερης κρίσης της εποχής μας. Βρισκόμαστε σε μια μεταβατική περίοδο, από την εποχή της πληροφορίας στην εποχή των αλγορίθμων. Αλλά η επόμενη μεγάλη πρόκληση είναι η μετάβαση στην εποχή του νοήματος – την εποχή όπου η ανθρωπότητα θα αναζητήσει νέους τρόπους να δώσει νόημα στην ύπαρξή της, πέρα από τις παραδοσιακές αφηγήσεις που καταρρέουν και πέρα από την κενή υπόσχεση του καταναλωτισμού.
Οι νέοι άνθρωποι που στρέφονται στον νεοναζισμό δεν είναι απλώς "κακά παιδιά"– είναι τα καναρίνια στο ορυχείο που μας προειδοποιούν για μια βαθύτερη κρίση νοήματος. Το μέλλον της δημοκρατίας και του πολιτισμού μας εξαρτάται από την ικανότητά μας να απαντήσουμε σε αυτή την κρίση, να δημιουργήσουμε νέες πηγές νοήματος και κοινότητας που θα εμπνεύσουν τους νέους να κατευθύνουν την ενέργειά τους προς τη δημιουργία ενός καλύτερου μέλλοντος και όχι προς την αναβίωση των σκοτεινών φαντασμάτων του παρελθόντος.
Αποστόλης Ζυμβραγάκης, M.Ed. Φιλόλογος