Εδώ και πολλούς αιώνες, οι άνθρωποι κοιτάζουν τους αρχαίους ελληνικούς ναούς με δέος και θαυμασμό για τον εξαίρετο σχεδιασμό και την άψογη κατασκευή τους. Οι αρχιτέκτονες γνωρίζουν, ωστόσο, ότι στην κατασκευή τους είχαν παρεισφρήσει εσκεμμένα κάποια αρχιτεκτονικά “λάθη”, τα οποία συμβάλλουν στην οπτική αρμονία τους, με αποτέλεσμα να μοιάζουν γεωμετρικά τέλειοι.
Παρ’ όλα αυτά, ήταν δύσκολο να προσδιοριστεί σε ποιο στάδιο της κατασκευής τους αποφασίστηκε να γίνουν αυτά τα λάθη, εφόσον για να γίνει αυτό απαιτούνταν τα αρχικά σχέδιά τους.
Βέβαια, όπως όλοι γνωρίζουμε, δεν υπήρχε καμία περίπτωση να βρεθούν τα αρχικά σχέδια μετά από τόσους αιώνες. Ή μήπως όχι;
Προς μεγάλη έκπληξη των αρχιτεκτόνων και των αρχαιολόγων, τα σχέδια βρίσκονταν κάτω από τη μύτη τους και περίμεναν να αποκαλυφθούν.
Το μυστικό αποκαλύφθηκε στον ερειπωμένο ναό του Απόλλωνα στα Δίδυμα. Ο ναός άρχισε να κατασκευάζεται μερικά χρόνια μετά την άφιξη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Μικρά Ασία, το 334 π.Χ., αλλά οι εργασίες προχωρούσαν με πολύ αργούς ρυθμούς. Η κατασκευή του σταμάτησε τον τρίτο αιώνα μ.Χ., χωρίς όμως να φθάσει στην τελική φάση του, και ο μισοτελειωμένος ναός κατέρρευσε τον 15ο αιώνα, εξαιτίας ενός σεισμού.
Ωστόσο, ακόμη και τα ερείπια που απόμειναν είναι αρκετά, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, για να δείξουν ότι επρόκειτο για έναν από τους μεγαλύτερους και εντυπωσιακότερους ναούς της αρχαιότητας. Η βάση του έχει ύψος 4 μέτρα, και οι διαστάσεις της είναι 60 επί 120 μέτρα. Από τις 108 κολώνες που βρίσκονταν επάνω της –κάθε μία από τις οποίες είχε ύψος 20 μέτρα– έχουν απομείνει όρθιες τρεις.
Για ένα τόσο μεγαλόπρεπο έργο, σίγουρα χρειαζόταν ένας ιδιαίτερος και πολύπλοκος αρχιτεκτονικός σχεδιασμός. Όμως, σε τι μορφή και τι υλικό είχαν αποτυπωθεί τα σχέδια του ναού, και που βρίσκονταν, δεδομένου ότι απαιτήθηκαν δεκάδες χρόνια για να κατασκευαστεί –παρόλο που δεν έφτασε στο τελικό στάδιο– και οι αρχιτέκτονές του Παιώνιος και Δάφνις δεν βρίσκονταν εν ζωή;
Η απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα δόθηκε μια ημέρα, τον Οκτώβρη του 1979. Εκείνη την περίοδο ο Γερμανός αρχαιολόγος Λόθαρ Χασελμπέρκερ, από το Πολυτεχνείο του Μονάχου, μελετούσε την αρχιτεκτονική του ναού του Απόλλωνα, όταν, χωρίς να το περιμένει, ανακάλυψε τα σχέδια του ναού. Επάνω στα μάρμαρα ορισμένων από τους κατώτερους τοίχους του, διέκρινε δεκάδες λεπτές, αβαθής χαραγματιές.
Ήταν η πρώτη φορά που έβλεπε αυτές τις γραμμές, παρόλο που δεκάδες φορές είχε περιδιαβεί τα ερείπια του ναού. Σταμάτησε, λοιπόν, έκπληκτος και προσπαθούσε να συνειδητοποιήσει το τι είχε ανακαλύψει, όταν σιγά-σιγά άρχισαν να ξεθωριάζουν οι γραμμές, να “κρύβονται” ξανά στο λευκό μάρμαρο, καθώς ο ήλιος μετακινούνταν αργά στον ουρανό.
Με άλλα λόγια, οι γραμμές αποκαλύφθηκαν χάρη στο ότι ο Χασελμπέρκερ βρέθηκε στο σωστό σημείο την κατάλληλη στιγμή, όταν η θέση του ήλιου ήταν τέτοια που επέτρεψε να γίνουν ορατά τα “μυστικά χαράγματα”.
Ο Χασελμπέρκερ εξακολούθησε να πηγαίνει στον ναό τις επόμενες ημέρες, και σε διαφορετικές ώρες, αναζητώντας παρόμοια χαράγματα και σε άλλους τοίχους του. Έτσι, ανακάλυψε πολλές ευθείες γραμμές, κύκλους, τεταρτοκύκλια, ακόμη και πιο σύνθετα σχήματα.
Το πάχος των γραμμών ήταν τόσο όσο αυτών ενός μολυβιού, και το βάθος τους έφθανε το μισό χιλιοστό. Σε κάποια σημεία είχαν σβήσει εξαιτίας της διάβρωσης δύο χιλιάδων ετών, ενώ σε άλλα είχαν καλυφθεί από ασβεστολιθικό ίζημα, το οποίο είχε δημιουργηθεί από την εξάτμιση του βρόχινου νερού από το μάρμαρο.
Ωστόσο, στο μεγαλύτερο μέρος τους ήταν ακόμη ορατές, παρ’ όλους τους αιώνες που είχαν περάσει από την χάραξή τους και το ότι ήταν εκτεθειμένες στα καιρικά φαινόμενα.
Τα μυστικά των αρχαίων σχεδιαστών
Αρχίζοντας να αντιγράφει τις γραμμές σε χαρτί, ο Χασελμπέρκερ διαπίστωσε ότι ήταν τόσο καλοσχεδιασμένες και ακριβείς, ώστε συμπέρανε ότι αυτοί που τις είχαν χαράξει ήταν εξαιρετικοί τεχνίτες, αν όχι και οι ίδιοι αρχιτέκτονες. Τα σχέδια του ναού, λοιπόν, ήταν αποτυπωμένα επάνω στα δομικά υλικά του και κάλυπταν μια τεράστια έκταση εκατοντάδων τετραγωνικών μέτρων. Τα περισσότερα ήταν σε φυσικό μέγεθος, και έτσι φαίνονταν ακόμη και ορισμένα σημεία όπου είχαν γίνει αλλαγές από τους αρχιτέκτονες.
Όσον αφορά τις κολόνες, εξαιτίας του μεγάλου ύψους τους, είχαν αποδοθεί πλαγίως και μόνο το μισό τους, εφόσον το άλλο μισό ήταν ακριβές αντικαθρέφτισμα του σχεδίου. Ακριβώς στα σχέδια αυτά ήταν που ο Χασελμπέρκερ ανακάλυψε ορισμένα από τα εσκεμμένα λάθη των αρχιτεκτόνων.
Η γιγάντια βάση του ναού, όπου βρίσκονταν οι κίονες, δεν ήταν απολύτως επίπεδη, αλλά διογκωνόταν κατά 11 εκατοστά προς το κέντρο της.
Ακόμη, οι επιφάνειες των κιόνων δεν ήταν παράλληλες, αλλά διογκώνονταν κατά 4,65 εκατοστά καθώς ανέβαιναν προς τα πάνω, σχηματίζοντας μια ελαφρά καμπύλη προς τα έξω, και λέπταιναν πάλι καθώς έφθαναν στην κορυφή τους.
Για να δημιουργήσουν ένα μέλος του ναού που απαιτούσε πολύπλοκο σχεδιασμό (όπως η βάση μιας κολόνας) οι αρχαίοι αρχιτέκτονες χάρασσαν αρκετούς γεωμετρικούς συνδυασμούς ίσιων γραμμών, τις οποίες διαιρούσαν στη συνέχεια σε τρίτα. Κατόπιν χάρασσαν κύκλους διαφορετικών διαμέτρων και τους συνδύαζαν, με βάση γεωμετρικές αρχές, με τις γραμμές. Αυτό τους έδινε το ζητούμενο σχήμα που θα έπρεπε να είχε το μέλος του ναού.
Στο σημείο αυτό, ωστόσο, σταματούσε η γεωμετρία και έμπαιναν οι αρχές της οπτικής, “ενσαρκωμένες” στο πρόσωπο του αρχιτέκτονα. Μια ελαφρώς μεγαλύτερη καμπύλη, ή μια ευθεία που σε κάποιο σημείο της καμπύλωνε ελαφρά, χαραγμένη συνήθως χωρίς διαβήτη, ελεύθερα, από το χέρι του καλλιτέχνη, υποδείκνυε τα σημεία των παρεμβάσεων∙ εκεί που θα έπρεπε να γίνει η υπέρβαση της γεωμετρίας προς χάρη της αισθητικής. Έτσι, εμφανιζόταν η “ατέλεια” στην αρχιτεκτονική του ναού, η οποία ονομαζόταν ένταση.
Μετά την ανακάλυψη του Χασελμπέρκερ, οι αρχαιολόγοι ανά τον κόσμο άρχισαν να ψάχνουν τα αρχαία μνημεία και τους ναούς, προσδοκώντας σε παρόμοιες ανακαλύψεις. Από πρακτικής πλευράς, ήταν δύσκολο να βρεθούν άλλα σχέδια, εφόσον αυτά που βρίσκονταν στη βάση, θα είχαν σκεπαστεί από ό,τι είχε κτιστεί, ενώ αυτά στους τοίχους –σε όσους είχαν μείνει ανέπαφοι– θα είχαν σβηστεί από την αρχαιότητα.
Το εσωτερικό του ναού του Απόλλωνα στα Δίδυμα της Ιωνίας.
Μετά την ολοκλήρωση ενός ναού, το τελικό στάδιο στην κατασκευή του ήταν η λείανση των τοίχων του, πράγμα που σήμαινε αφαίρεση τουλάχιστον ενός χιλιοστού της επιφάνειάς τους. Κάποιο αρχαιολόγοι, ωστόσο, φάνηκαν τυχεροί εφόσον βρέθηκαν αρκετά από τα θεωρούμενα χαμένα σχέδια, όπως αυτά του ναού της Αθηνάς στην Πριήνη ή της Άρτεμης στις Σάρδεις.
Αυτή η πολύπλοκη τεχνική αποτύπωσης αρχιτεκτονικών σχεδίων στα δομικά υλικά του ίδιου του κτιρίου είναι μια μοναδική επινόηση των αρχαίων Ελλήνων, την οποία δανείστηκαν αργότερα οι Ρωμαίοι. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι επίσης χρησιμοποιούσαν την ίδια τεχνική σε πιο απλή μορφή, ενώ η εφαρμογή της φτάνει έως και τις πολύ πρόσφατες εποχές.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα χρήσης της είναι τα αρχιτεκτονικά σχέδια που ανακαλύφθηκαν στους τοίχους και τα πατώματα των Καθεδρικών στην πόλη του Γιορκ, στη Σαρτρ και στην Ρεμς.
Χάρη στην τύχη (ή στην αφύπνιση γνώσεων απ’ το παρελθόν) λύθηκε ένα μυστήριο που βασάνιζε επί δεκαετίες τους αρχαιολόγους. Τεχνικές αποτύπωσης και διαφύλαξης πληροφοριών αφάνταστες για τους σύγχρονους που απαιτούν ιδιαίτερες συνθήκες για να αποκαλυφθούν.
Παράλληλα δημιουργήθηκε ένα νέο πεδίο έρευνας για την αρχιτεκτονική των αρχαίων κτιρίων, που πιθανόν να οδηγήσει σε περαιτέρω ενδιαφέροντα στοιχεία, όσον αφορά τις αρχιτεκτονικές επιλογές διαφόρων αρχαίων πολιτισμών, και τις ιδιαιτερότητες (ακουστικές και οπτικές) που προσφέρουν αυτές.