Η παράγραφος
Η έκθεση αποτελείται από παραγράφους, κατάλληλα τοποθετημένες και συνδεμένες μεταξύ τους, ώστε να δίνουν ένα πλήρες νόημα.
Η παράγραφος αναφέρεται σε μια κύρια ιδέα, έχει δηλαδή ένα θέμα.
Η παράγραφος είναι το δομικό υλικό που θα χρησιμοποιήσουμε για την ανάπτυξη της έκθεσης. Πρέπει, λοιπόν, να γνωρίζουμε τη δομή, αρετές και τους τρόπους ανάπτυξης μιας παραγράφου.
Η δομή της παραγράφου
Η παράγραφος αποτελείται από τρία δομικά μέρη:
α) τη θεματική περίοδο, β) τις λεπτομέρειες και γ) την κατακλείδα.
1. Θεματική περίοδος
Ο ρόλος της Θ.Π. είναι να πληροφορεί τον αναγνώστη γι’ αυτό που θα απασχολήσει την παράγραφο. Με τη θεματική πρόταση πληροφορείται ο αναγνώστης το σκοπό της παραγράφου, το λόγο για τον οποίο υπάρχει η παράγραφος ή αλλιώς: τη σχέση της παραγράφου με το θέμα της έκθεσης, τη σχέση της με την κυρίαρχη έννοια ή προβληματική. Η Θ.Π. λοιπόν:
α. πληροφορεί για το θέμα, παρουσιάζει δηλαδή τη βασική ιδέα της π.
β. διευκρινίζει τη σχέση της π. με τη συνολική προβληματική του θέματος
γ. συμπυκνώνει το νοηματικό βάρος της παραγράφου
Θέση: η Θ.Π. βρίσκεται συνήθως στην αρχή της παραγράφου, γιατί συνηθίζουμε την παραγωγική πορεία στην ανάπτυξή της. Θεωρητικά ωστόσο η Θ.Π. μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε στην παράγραφο, στην αρχή, στο μέσο ή στο τέλος της παραγράφου, ανάλογα με τον παραγωγικό ή επαγωγικό, αναλυτικό ή συνθετικό τρόπο σκέψης.
Ρόλος: Η Θ.Π. αποτελεί τον πρόλογο της παραγράφου. Με ακρίβεια, σαφήνεια, απλότητα και περιεκτικότητα καταγράφει την ιδέα που θα αναπτυχθεί στην παράγραφο. Μέσα στα πλαίσια της διαμορφώνονται κάποτε τα οδηγητικά νήματα για την πλήρη ανάπτυξη της παραγράφου. Αν και η ιδέα που πρέπει να δηλωθεί είναι ατομική, τα περιθώρια για μια καλή Θ.Π. διευρύνονται, όταν οι επιμέρους όροι της συνοδεύονται από αναγκαίους - προεξαγγελτικούς - προσδιορισμούς. Πάντως, για την καταγραφή της Θ.Π. θα πρέπει να υπάρχει ξεκάθαρη αντίληψη για το περιεχόμενο και το ρόλο της, σε σχέση με το θέμα.
2. Λεπτομέρειες - Ανάπτυξη της παραγράφου
Γενικά: Οι λεπτομέρειες (λ) αποτελούν τις επιμέρους ιδέες με τις οποίες διερευνάται και αναπτύσσεται η θεματική περίοδος. Πρόκειται για αναλυτικές προτάσεις που προσπαθούν να πληροφορήσουν για την κύρια ιδέα (Θ.Π.) της παραγράφου.
Ρόλος: α. Οι λ. είναι αυτές που θα αναπτύξουν με πληρότητα και θα πληροφορήσουν με επάρκεια τον αναγνώστη, σχετικά με τη Θ.Π. και το λόγο ύπαρξης της παραγράφου.
β. Η δόμηση και η οργάνωση τους είναι που θα προσδώσουν στην ανάπτυξη της Θ.Π. εγκυρότητα, λογική συγκρότηση, αρτιότητα, ενδιαφέρον και διεισδυτικότητα.
γ. Είναι ακόμη αυτές που θα τεκμηριώσουν συνολικά τη σχέση της παραγράφου με τον ευρύτερο προβληματισμό. Από την άποψη αυτή αποτελούν τα επιχειρήματα τα οποία στηρίζουν, δικαιολογούν και αποδεικνύουν έναν ισχυρισμό, αυτόν της θεματικής πρότασης. Είτε ατομικά, η κάθε μία ξεχωριστά, είτε συλλογικά, στη μεταξύ τους συσχέτιση, συντελούν σ’ αυτό που λέγεταιαπόδειξη της θεματικής πρότασης, δηλ. απόδειξη της σχέσης που συνδέει την παράγραφο με τον συνολικό προβληματισμό ενός θέματος.
Διάκριση: Οι λεπτομέρειες χωρίζονται α. σε βασικές προτάσεις (κύρια νοήματα, βαρύνουσες πληροφορίες) και β. σε βοηθητικές προτάσεις (δευτερεύοντα, συμπληρωματικά νοήματα και συμπληρωματικές πληροφορίες).
Οι βασικές προτάσεις συμβάλλουν άμεσα στην ανάπτυξη της παραγράφου και στην προώθηση της κύριας ιδέας της (Θ.Π.). Οι βοηθητικές προτάσεις υποστηρίζουν τις βασικές προτάσεις και προωθούν έμμεσα την κύρια ιδέα της παραγράφου. Πρόκειται προφανώς για δευτερεύουσες προτάσεις που συντελούν στην πληρότητα των βασικών νοημάτων. Σημαντικό είναι το έργο της αιτιολόγησης - στήριξης των βασικών προτάσεων, έργο το οποίο επιτελούν αυτές οι δευτερεύουσες προτάσεις και είναι εντέλει αυτό που θα προσδώσει ισχύ και εγκυρότητα στα νοήματα των βασικών προτάσεων.
3. Κατακλείδα πρόταση
Γενικά: Η κατακλείδα πρόταση είναι αυτή που επισφραγίζει την παράγραφο, είτε συμπεραίνοντας είτε αποτελώντας ένα “μνημόνιο” για το περιεχόμενο της.
Ρόλος: α. Η κ.π. μπορεί να συνοψίζει τον προβληματισμό της παραγράφου, όταν αυτός είναι σύνθετος και μεγάλος σε έκταση. Στην περίπτωση αυτή αποτελεί το συμπέρασμα από την αναλυτική διερεύνηση, αυτό που πρέπει να μείνει στον αναγνώστη για να παρακολουθήσει τη συνέχεια της διερεύνησης.
β. Η κ.π. μπορεί να είναι μια προέκταση του αρχικού νοήματος, όπως αυτό καταγράφεται με τη θεματική περίοδο. Ως προς το περιεχόμενο της σ’ αυτήν την περίπτωση, η κατακλείδα προέρχεται από τη θεματική πρόταση και αποτελεί μια διεύρυνση – επέκτασή της.
γ. Η κατακλείδα συμπεραίνει, αλλά δεν είναι κάτι αποκομμένο από την υπόλοιπη λογική της παραγράφου. Εντάσσεται λειτουργικά σ’ αυτή και αποτελεί συνέχεια του κυρίως μέρους ανάπτυξης.
Η παράγραφος είναι μια μικρογραφία έκθεσης. Η θεματική περίοδος αντιστοιχεί με τον πρόλογο, οι λεπτομέρειες αντιστοιχούν με το κύριο θέμα και η κατακλείδα αντιστοιχεί με τον επίλογο.
Η διαφορά τους είναι ότι στην παράγραφο αναπτύσσεται μια μόνο ιδέα, ενώ μια έκθεση περιλαμβάνει πολλές παραγράφους, όπου αναπτύσσονται περισσότερες από μία ιδέες.
Ο μαθητής, για να μπορεί να γράψει σωστά ένα θέμα, πρέπει πρώτα να μάθει πώς γράφεται μια παράγραφος.