Στο σημερινό σύνθετο κόσμο που ζούμε όπου οι πληροφορίες, τα προσόντα και οι επιστημονικές δεξιότητες δεν είναι πλέον αρκετά, ίσως το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει όλοι να κάνουμε είναι να μάθουμε πώς να σκεφτόμαστε. Πρέπει να μάθουμε να σκεφτόμαστε όχι μόνο κριτικά αλλά εποικοδομητικά και δημιουργικά. Δυστυχώς η κοινωνία μας ποτέ δεν έχει δώσει την πρέπουσα προσοχή στα θέματα αυτά. Ο πατροπαράδοτος τρόπος σκέψης είναι στοχαστικός αναλυτικός και κριτικός. Αυτό όμως σήμερα δεν είναι αρκετό. Αν μπορούσαμε να μάθουμε κάποιες απλές τεχνικές και μεθόδους για την ανάπτυξη δεξιοτήτων δημιουργικής σκέψης, τότε σίγουρα θα μπορούσαμε να προχωρήσουμε ένα βήμα πιο μπροστά.
Θα έλεγα ότι η αρχή μπορεί να γίνει από τα σχολεία, όπου οι μαθητές δεν θα παίρνουν μόνο απλές γνώσεις αλλά θα πρέπει να μάθουν πώς να σκέφτονται. Το να διδάξουμε στα παιδιά πώς να σκέφτονται είναι ίσως το πιο σημαντικό πράγμα που μπορούμε να κάνουμε γι’ αυτά.
Στα σχολεία μας μαθαίνουμε τους μαθητές να "αντιδρούν"στο υλικό το οποίο τους ετοιμάζουμε. Δηλαδή τους δίνουμε βιβλία, κείμενα και όλες τις πληροφορίες που χρειάζονται και τους καλούμε να εργαστούν πάνω στο υλικό που εμείς τους ετοιμάσαμε. Aν τώρα οι μαθητές έχουν αφομοιώσει καλά το υλικό αυτό και μπορούν να το χρησιμοποιήσουν, τότε νιώθουμε όλοι ευχαριστημένοι και περήφανοι ότι έχουμε επιτελέσει το καθήκον μας.
Η πραγματική όμως ζωή δε ζητά μόνο γνώση αλλά την ανάπτυξη ικανοτήτων δημιουργικής σκέψης. Η απόκτηση γνώσεων είναι μόνο η πρώτη φάση. Αυτή θα πρέπει να ακολουθείται από την δημιουργία νέων ιδεών. Αυτό δυστυχώς δεν το διδάσκουμε στα σχολεία και ούτε μας απασχολεί. Έχουμε έτσι σχηματίσει την εντύπωση ότι η γνώση από μόνη της είναι αρκετή.
Η εξυπνάδα επίσης από μόνη της δεν είναι αρκετή. Μπορεί ένας έξυπνος μαθητής να είναι άριστος στα μαθήματα αλλά στην προσωπική και κοινωνική του ζωή να μην τα καταφέρνει καθόλου.
Αυτό που λείπει λοιπόν είναι η σοφία. Είναι σημαντικό να τονίσουμε στο σημείο αυτό ότι η σοφία μπορεί να διδαχθεί. Είναι εντελώς λανθασμένη η άποψη που έχει δυστυχώς επικρατήσει, ότι δηλαδή η σοφία έρχεται μόνο με την ηλικία και τις εμπειρίες. Η σοφία στηρίζεται στον τρόπο και το βαθμό που κάποιος αντιλαμβάνεται τα διάφορα πράγματα. Έτσι αφού αυτό μπορεί να διδαχθεί κάποιος μπορεί να βελτιώσει την ικανότητα αντίληψής του.
Έχοντας λοιπόν κατανοήσει και πιστέψει κάποιος ότι μπορεί να βελτιωθεί και να γίνει ένας δημιουργικά σκεπτόμενος άνθρωπος το πρώτο που θα σκεφτεί είναι αν υπάρχουν κάποιες τεχνικές που μπορεί να χρησιμοποιεί ώστε να σκέφτεται δημιουργικά. Η απάντηση ευτυχώς είναι θετική και μάλιστα εύκολοι και απλοί τρόποι, που ακόμη και ένα παιδί μπορεί να μάθει να χρησιμοποιεί.
Γιατί χρειάζεται η ανάπτυξη δημιουργικού τρόπου σκέψηςΕίναι σε όλους γνωστό ότι περίπου κάθε τρία χρόνια ο όγκος των γνώσεων και πληροφοριών διπλασιάζεται. Ο χρόνος αυτός θα γίνεται συνεχώς μικρότερος και όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι είναι τελείως άστοχο και απερίσκεπτο να προσπαθούμε να φορτώνουμε συνεχώς μόνο με γνώσεις τα παιδιά μας χωρίς να τους μαθαίνουμε πώς να σκέφτονται και πώς να βρίσκουν τις γνώσεις αυτές. Φυσικά οι γνώσεις χρειάζονται και δεν είναι άχρηστες. Δεν αποτελούν όμως την αρχή και το τέλος της μάθησης. Πρέπει να μπουν προτεραιότητες για το ποιες γνώσεις είναι βασικές και απαραίτητες. Ταυτόχρονα όμως θα πρέπει οι μαθητές να μάθουν πώς να σκέφτονται δημιουργικά. Η δημιουργική σκέψη δεν είναι κάτι το αφηρημένο και αόριστο. Είναι η ικανότητά μας να βρίσκουμε και να δημιουργούμε νέες ιδέες. Η ικανότητα αυτή μπορεί να αναπτυχθεί και να βελτιωθεί μαθαίνοντας κάποιες μεθόδους και τεχνικές, ώστε να μην πελαγοδρομούμε, αλλά να έχουμε κάποιους συγκεκριμένους τρόπους σκέψης. Πρέπει λοιπόν να κατανοήσουμε ότι όλοι μπορούμε να μάθουμε να σκεφτόμαστε και πως δεν είναι ικανότητα που την φέρουμε μαζί μας.
Κάποιος ο οποίος θέλει να μάθει να παίζει σκάκι μπορεί να παίζει και χωρίς να χρησιμοποιεί διάφορες τεχνικές και μεθόδους. Αν όμως μάθει καλά τους κανόνες του παιχνιδιού και ταυτόχρονα μάθει ορισμένες τεχνικές, τότε σίγουρα θα αναπτύξει τις ικανότητές του στο σκάκι και θα έχει πολύ καλύτερα αποτελέσματα.
Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο μπορεί κάποιος να εκπαιδευτεί μαθαίνοντας διάφορες τεχνικές και μεθόδους ώστε να αναπτύξει δημιουργικούς τρόπους σκέψης.
Ο κάθε άνθρωπος έχει τεράστιες δυνατότητες, οι οποίες όμως μένουν ανεκμετάλλευτες αν δεν βρεθούν τρόποι αξιοποίησής τους. Ο κάθε άνθρωπος μπορεί να αλλάξει, μπορεί να γίνει κάτι νέο γιατί κάθε φορά που μαθαίνει κάτι γίνεται μια εσωτερική αλλαγή. Κάθε φορά που μαθαίνουμε κάτι νέο, νοιώθουμε να ξεπηδάει από μέσα μας ένας νέος άνθρωπος. Γινόμαστε έτσι εμείς οι ίδιοι κάτι νέο. Ο καθένας από εμάς και ιδιαίτερα οι νέοι, θα πρέπει να φλέγονται από τη λαχτάρα της μάθησης. Αυτό είναι ίσως και η μεγαλύτερη περιπέτεια που θα κάνουμε στη ζωή μας. Αυτό ακριβώς είναι και η διαδικασία της μεταμόρφωσης. Όταν ζούμε κάτι καινούριο δεν είμαστε πια ο ίδιος άνθρωπος που είμαστε χθες. Έχουμε αλλάξει διότι έχουμε ζήσει και έχουμε γευτεί κάτι καινούριο. Η μάθηση λοιπόν δε θα πρέπει ποτέ να γίνει αγγαρεία.
Μέθοδοι για ανάπτυξη δημιουργικού τρόπου σκέψης
Οι τεχνικές που θα αναφέρω πιο κάτω είναι εργαλεία σκέψης που κατευθύνουν την προσοχή μας σε συγκεκριμένη κατεύθυνση. Το πόσο σημαντικό είναι αυτό όλοι μπορούμε να το κατανοήσουμε διότι όλοι γνωρίζουμε ότι ένα από τα βασικότερα προβλήματα που συναντούμε στην προσπάθειά μας να σκεφτούμε είναι η εύκολη απόσπαση της προσοχής μας και η σύγχυση που επέρχεται όταν μεταπηδούμε από τη μία σκέψη στην άλλη. Προσπαθούμε δηλαδή να κάνουμε πολλά πράγματα την ίδια στιγμή. Οι πληροφορίες μπερδεύονται με τη λογική, το συναίσθημα, τις ελπίδες μας, τις αμφιβολίες μας και τελικά επέρχεται η σύγχυση χωρίς να μπορούμε να καταλήξουμε πουθενά.
Η χρήση λοιπόν κάποιων τεχνικών που θα μας επιτρέψουν να κάνουμε ένα μόνο πράγμα σε κάθε δεδομένη στιγμή είναι φανερό ότι θα βελτιώσει και θα αναπτύξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Θα δώσω στη συνέχεια δύο απλές μεθόδους για την ανάπτυξη δημιουργικής σκέψης που έχουν σχεδιαστεί ειδικά για την εκπαίδευση και που ήδη χρησιμοποιούνται με άριστα αποτελέσματα σε πολλά σχολεία του εξωτερικού. Το βασικό στοιχείο των μεθόδων αυτών είναι η απλότητα και η ευκολία με την οποία μπορεί κάποιος να τις χρησιμοποιήσει.
Θετικά – Αρνητικά – Ενδιαφέροντα σημεία (ΘΑΕ)Καθορισμός στόχου και προτεραιοτήτων (ΣΤΟ.ΠΡΟ)
(α) Θετικά αρνητικά και ενδιαφέροντα σημεία (Θ.Α.Ε.)
Προτού προχωρήσουμε στην κρίση και απόφαση για κάποιο θέμα θα πρέπει να δούμε και να εξετάσουμε όλα τα θετικά στοιχεία που συνθέτουν το πρόβλημα. Στην επόμενη φάση θα εξετάσουμε τα αρνητικά σημεία και τέλος τα σημεία που είναι ενδιαφέροντα αλλά δεν περιλαμβάνονται ούτε στα θετικά ούτε στα αρνητικά. Αφού γίνει η εξέταση αυτή, τότε μπορούμε να προχωρήσουμε στην κρίση και απόφασή μας.
Η μέθοδος αυτή είναι πολύ δημοφιλής στους νεαρούς λόγω της απλότητάς της, αλλά ταυτόχρονα είναι πολύ αποτελεσματική. Τη μέθοδο αυτή θα μπορούσαμε για σκοπούς πρακτικής να την ονομάσουμε ΘΑΕ (Θετικά, Αρνητικά, Ενδιαφέροντα).
Η μέθοδος ΘΑΕ ασχολείται πρώτα με τα θετικά στοιχεία άρα συγκεντρώνουμε έτσι την προσοχή μας στα σημεία αυτά μόνο. Στο επόμενο στάδιο η προσοχή μας συγκεντρώνεται στα αρνητικά σημεία. Αφού τελειώσουμε και με αυτά θα βρούμε τα στοιχεία που δεν είναι ούτε θετικά ούτε αρνητικά αλλά είναι ενδιαφέροντα στοιχεία για το πρόβλημά μας. Αυτά είναι συνήθως διάφορα γεγονότα και πληροφορίες που είναι ουδέτερα, δηλαδή ούτε καλά ούτε κακά. Έχοντας έτσι ξεκαθαρίσει τα πλεονεκτήματα (θετικά στοιχεία), τα μειονεκτήματα (αρνητικά στοιχεία) και τα ενδιαφέροντα στοιχεία, μπορούμε να προχωρήσουμε προς την λήψη απόφασης. Η απόφασή μας θα εξαρτηθεί από το πόσα θετικά και πόσα αρνητικά στοιχεία έχουμε βρει. Αν τα αρνητικά για παράδειγμα, είναι περισσότερα από τα θετικά τότε θα πρέπει να απορριφθεί η εισήγηση αυτή και να προσπαθήσουμε να βρούμε μια νέα λύση στο πρόβλημα.
… Στην περίπτωση αυτή έχουμε δύο επιλογές. Ας εξετάσουμε τα θετικά, αρνητικά και ενδιαφέροντα σημεία.
… Οι εκπαιδευτικοί στα σχολεία θα μπορούσαν να αξιολογούνται από τους ίδιους τους μαθητές. Ας εξετάσουμε τα θετικά, αρνητικά και ενδιαφέροντα σημεία της εισήγησης αυτής
(β) Καθορισμός στόχων και προτεραιοτήτων (ΣΤΟ.ΠΡΟ.
Ο ξεκάθαρος καθορισμός στόχου ή στόχων, είναι μια μέθοδος που επιλύει το πρόβλημα της σύγχυσης. Είναι μια μέθοδος που μας βοηθά ώστε να γνωρίζουμε που θα συγκεντρωθούμε σε κάθε δεδομένη στιγμή, ενώ ταυτόχρονα θα καθορίσει και το στόχο που θα έχουμε συνεχώς στο μυαλό μας.
Πολλές είναι οι περιπτώσεις όπου συζητούμε για ένα θέμα και μετά την πάροδο αρκετού χρόνου δεν έχουμε αντιληφθεί τον ακριβή στόχο της όλης συζήτησης. Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό να καθορίσουμε με σαφήνεια το στόχο μας. Πολλές είναι οι φορές που ενώ συζητούμε το ίδιο θέμα, ο καθένας από εμάς έχει διαφορετικό στόχο. Για να αποφύγουμε όλα τα προβλήματα αυτά θα πρέπει ξεκάθαρα και με σαφήνεια να απαντήσουμε στην ερώτηση:
Πού θέλουμε να καταλήξουμε στο τέλος; Ποιος είναι ο στόχος μας;
Μόλις δημιουργήσουμε μια ξεκάθαρη άποψη για το αποτέλεσμα τότε θα έχουμε και ξεκάθαρο στόχο. Με τον τρόπο αυτό η προσοχή μας και η προσπάθεια όλων επικεντρώνεται στον ίδιο στόχο. Έτσι δεν παλινδρομούμε χωρίς να γνωρίζουμε τι θέλουμε και προς τα πού κατευθυνόμαστε.
Αφού καθορίσουμε με σαφήνεια τους στόχους μας θα πρέπει να βρούμε τις προτεραιότητες μας. Μερικά πράγματα είναι σίγουρα πολύ πιο σημαντικά από άλλα. Μερικές αξίες είναι πολύ πιο σημαντικές. Συγκεντρώνουμε λοιπόν τώρα την προσοχή μας στον καθορισμό των προτεραιοτήτων. Σίγουρα αν εξετάζεται ένα θέμα από διάφορα άτομα, τότε είναι φυσικό ο καθένας να έχει τις δικές του προτεραιότητες. Στο τέλος όμως όλα τα στοιχεία συγκεντρώνονται και εξετάζονται ώστε να βρούμε και να καθορίσουμε τα πιο σημαντικά.
Οι προτεραιότητες είναι οι οδηγοί μας για να καταλήξουμε στο στόχο μας.
Επειδή πολλές φορές οι προτεραιότητες που καθορίζουμε είναι πάρα πολλές, θα ήταν σωστό να περιορίσουμε τον αριθμό σε τρεις ή τέσσερις. Αυτός είναι και ο σκοπός της χρήσης των προτεραιοτήτων. Πρέπει να ξεχωρίσουμε τις βασικές προτεραιότητες έτσι ώστε να μπορούμε να συγκεντρωνόμαστε σε αυτές.
… Υπάρχουν πολλά σημαντικά στοιχεία που συνθέτουν τη λύση του Κυπριακού προβλήματος. Ποια είναι κατά τη γνώμη σας τα τρία σημεία που έχουν προτεραιότητα;
… Ποιες είναι οι τρεις βασικές προτεραιότητες που θα θέτατε για την αγορά ενός αυτοκινήτου;